Khawvel Mawi Hi 'Hla Mawi' An Pe

By Zara

A khuhhawnna: Hetia sap fakna hla ṭha tak tak, a rau-in a thawh êm vang pawh ni hran chuang lo va, a mawi kan tih vang chauh niawm hrim a, khingbâi taka Zoṭawnga lehlin kan chin tak sup sup hma daih tawh hian, hlauh pakhat ka nei tawh: sapho khuan kan tih dan hi an hre ve laklawh ang a, Mizo hla ṭha hlawm hlak pakhat chu a phuahtu suangtuah ram ṭhelh duai duaiin an lo lehlin ve palh ka hlau ṭhin. Chu hla pakhat avang chuan khawvel hi mawi thar leh ta riaua hriat chângte ka zuk nei hial ṭhin nia!

Leilung hi eng'e a nih?

Leilung hi a chhia a, a ruak ngawt a ni lo. A hmuthiamtu, Pu Rokunga-te ang chuan duhawm nem diai maiin -

"Aw lei mawina, thinlai tihlimtu,

Zantiang chhawrthla leh si-âr êng mawi;

Aw zing êng mawi leh thlaitla êng mawi,

Damlai khuavel tinuama'n lo vul rawh,"

an han ti a, Siamtu pawh a khi ve sukin ka ring ṭhin! Nia, hetiang hla hi chu nau hmelṭha ang mai a ni a, lawm a hlawh hle a ni.

Pu Rokunga'n khawvel mawi a thlirna tarmit ang hi pakhat 'cheng 500 leh... tih' tih ang vela lei theih mai chi a nih loh tehlul nen, keini ang naupang chhe mithmuh ngei ngeiah pawh khatiang thlirna duhawm kha mausam a ni ṭan mek a. Hman deuh lawk, keini paw'n buhdengkhawl bak 'diesel' hmang khawl dang sawi tur kan van em em laite kha chuan phai lam aṭangin 'diesel' hmang 'motor' a rawn inkahpup chaw chho zut zut ang tih kan suangtuah pha lo. Mahse tunah chuan mahni mawng hlim tawkin nikhua kan hre ve ta a, diesel awm loh vanga che thei ta reng reng lo-te hi kan tam ta.

Khuarel ngainat kawnga sapho an pianthar sup sup laiin, keini chuan Pathian kutchhuak aiin mihring kutchhuak ngainat hi thupuiah kan nei mek a, khuarel ngainatute chu a buan chak lo zawkah kan ṭang a, kan bet rawk rawk a, mihring leh khawl rum ri karah chêp takin nun leh hun kan hmang mek a, sap style ngaina hnam hi kan harh chuang der si lo!

Kawihṭhuang mal din, va-te rualin sa belpui vir taka an vir hut hutna, tlangsam leh hulhu kung a buk leihna hmun; lunglen a thawh fuh chânga keini ang paw'n engemaw ngaihchân nei ang hrima thilfim kan dawn thawlen heuh heuhna mual leh tlang te chu mi ṭhenkhat, ram ruak hlek hmuh tawha meng 'tawkâ' a, 'duli' tia tiaa meng kawl kawl ṭhinte chuan chatuan khuarei ata tawh, Siamtu'n mihringte thlarau ngeih tura hmun min lo ruatsak tawhte chu a hlutna an han hmu phâk leh tlat lo pek a! Keini'n a ṭangkai em avanga a awm lo ang tih kan hlauh em em chu, a awm mai mai vanga ṭangkai ta lo ni tlatin an hria a; mi zawng zawng tana ṭangkai ṭhin kha mi tlemte tan chauha ṭangkai turin an han pumbilh zui nghal chat a! Kuthlei thil leh mahni hmasial vanga kan chhehvel nun neite an han nuai pherh duh tlat mai hi chu mihringpui zah lohna pawh ni satliah lovin, a Siamtu ngaih dan kalhna rapthlak a ni.

Kan hlim thei lo

Chung lam thlir la, van dumpawl hmuh kânin chhum chhah tep tup ringawt i hmu ṭhin em? Chantawka lungawi hi hnufûmna chi khat ni mah se, lungawi thei tura intahhriam erawh chu mihring hmabak a ni. Ram i thlir a, khawvel i en a, ram hausate neih leh nih i awt a, nang chu pachhia leh rualawt reng renga fam turah i indah ṭhin em?

Hetia chatuan daih tur hisâpa kan neih phak bak baka kan inhaivur mup mup hma daih tawh khan, mihring sulhnu reng reng he leia a awm hma khan Pathian chuan a leilung dinah he ram hi kan chenna tur liau liauin a lo ruahman lawk tawh a, eng rohlu nge kan neih, tih ngaihtuah hmasa lo va, kan nih china lungawi loh kan tum ngawt hi a retheihthlak ngawt zawk mai.

He ram hi Pathianin chhe bawm mai mai tur atan chuan a din lo vang tih hi ka pawm a, neihin a tlin vanga kan tihchhiat mai mai atan phei he ram hi min pe lovang tih hi Nicea thurin tluka ka pawm chu a ni. Chu nihna hmuthiamtu chuan hahdam takin -

"I mawi mang e, piallei kan chênna,

Rianghlei tan pâr ang vul ve la;

Ṭah lai ni kâwlkûungah liam zelin,

Hlim lai ni pâr ang vul rawh se,"

tiin beiseina leh hahdamna a zir chhuak ṭhin.

Keini angin an chanah lungawi tum lo se, Saudi Arabia leh Kuwait ramte khuan tui an neih loh thu an iak-pui ngun khawp ang. Mahse 'oil' an hralh a, tui an chawlut mai. Japan-ho chuan an ram zim lulai lutuk kai pharh zau turin Pathian an ko lo: tuifinriatah sangha man tur Pathianin a pe tih an hria. Andhra Pradesh state khuan ramngaw hausakna hmangin sum an rut ruih ruih a, vai buhzem leh vai thlangrâa eizawng, Mizo Kristian-te chuan Chanchin Ṭha êng hnuaiah Pathianin rohlu min phumsak chu hmu duh lo luiin, kan neih kan tichhe mek a, kan nih tur ang hi kan ni thei tak tak ngai lo vang.

Khuarel malsawmna bêng pherh a, mihring thluak malsawmna chauh thlir chungin ke kan pen a, humsual kan dai dawn khawp. Siamtu hian kan khawvel hi tu leh fate tana chenna tlak ni zel tura kan hnutchhiah min phût a, a kutchhuakte pholan nan kan heti chung chung paw'n min la thlang ta fo a, harh a, hlim mai tur kan nih thute hi Pathian thu a ni tih kan hre pha chuang reng reng lo.

Rawngbawltu ṭha

"Khua ṭhal lenkâwl ni chhuak eng rii riai,

Ṭuahpui pâr leh vau, phunchawng pâr;

Chungtiang lenthiam kawlngo thla khâwng ri,

Lei rawngbawl kum siam an lo ni,"

tih thute hi YMA Day-ah tal i ngaihtuah chiang ngai em?

Kan chhehvela nun neite kan chimral hian tu'nge thih hmabaka hun hmang leh turte chu? 'Kan khua' kan tih fo hi engho siam nge? Van boruak hnuaiah hian thil ṭul lo siam turin Pathian thluak hi a vir vel lo. Engkim hi mihring tana ṭha tura a duan a nih thute hi BC 273 daihah tawh khan Ashoka Lal Ropuia kha chuan a lo hrefiah dim diam tawh asin.

Ani chuan an khatih laia lal chhungkuain an chin uar em em mai, sa pelh (royal hunt) te kha a lo khap bur tawh a, nungchate tan damdawi-in a buatsaih a, kum sang hnih liam hnuah keini chuan silai kan la pu vû vû a, Chawlhni tûka zâwng sa tuihâng hawp si hliam hliamte hi Bible nen a inhmeh lohna reng reng kan hmu tlat lo! Hisâp rum pui pui nen khuarel hi kan thlir a, mihring nun nena inkaihhnawih tlat an nih thute hi ṭhenawmte zawm atan kan it tlat hrih a, khuarel kan dai pherh nasat poh leh hmasawnna hi zuang ta vak vak angah kan ngai ve ngawt a, kan lu chungah meiling kan chhekkhawl mai mai tihte erawh hi chu mi pangngai ve tak tak tura ka ngaihte paw'n an chhût pha chuang der lo.

Industrial cities leh ram changkangho chauhin boruak bawlhhlawh an tawng tur anga dahte hi mawlna mai a ni. Kan zing thawh hlim aṭanga zan mut hnu thlenga hlawh nei lo va kan tana hnathawk ṭhinte hi hmelma anga kan en chhung leh, kan chhehvel nun neite kan hneh lak kim barh hunah chuan hmasawnna chhepchher tinreng nen khawvel hi varpawh ve pawh ni ila, kan hneha te hi hneh mi an ni lo, tih sik leh sa leh leilung inher vel hian a rawn her chhuahpui ang a, chutih hunah chuan chaw ngheiin Van Pathian au mah ila, kan tawn tur dik tak chuan a nuaiin min la rawn nuai dawn tho tho! Chutih hunah chuan lirthei chak chi ber hmang pawhin hrehawmna kan tlanchhiatsan thei lo vang a, silai puichang tak tak leh bomb mitnei nen paw'n hmachhawn mah ila, van ek khum tum an sawi ang tho kan ni ang.

Engtikah emaw chuan sawrkar hna vâng kan sawi ai hian khuarel mang zawh avanga nun harsat thu hi kan la buaipui dawn a, a takin kan la tawngbaw dawn. Entirna pawh kan hmu tawh asin! Bhopal khawpuia MIC Gas a pût ṭumin nunna tam tak chân a ni a, ramngaw tukdar ṭhat lohzia an tlangaupui nghal chuah chuah a; Chernobyl Power Plant (Russia) a puak keh a, ramngaw vangin nunna tam tak an chhan thung a, ramngaw tukdar loh ṭhatzia an tlangaupui nghal chuah chuah a. Brazil-in Amazon ngawpui a tuk darh chum chum a, a hnam fing zawk leh ram ropuite chuan an en ngam lo va, thlem ti tih, vau ti tihin Brazil ram an la be reng.

Harh a hun

Khuarel thilte mai lo chu Mizoram hian hausakna dang a nei lo. Mihring hi khuarel thilte thunun tura siam a ni lo va, enkawltu tura siam a ni. Kan thi ang a, khuarelte nen hian vaivutah kan kirho leh mai dawn. Vaivut ve ve ni si, engati nge zalenna leh nun hi kan thuhnuaia awm emaw kan tih tlat? Pathian kuta awm a ni. Hei hi mihring leh mihring inkar thilah pawh a ni tho.

Kan 'hetih' reng chuan nakinah kan la 'chuti' ang. Zan thla eng no nghelh leh Mizo inchawbe riau ṭhin hi nakin lawkah a inṭhelṭhu ang a, hnah chawrno hlep hlep leh mute thlifim dawngin tlang a hrût delh delh lai kan hmuh theih tawh loh chinah chuan, an chenpui tura Pathianin a siam mihring khua hi a la har dawn - min tihlimtu tura din an ni tlat. Chuvangin, kan kawtkaia thing hnah tlate hi a hnawkna chauh kan hmuh a thiang lo va, sava hram hi hmelma tawtawrawt a ni hek lo va, lui tui luang ngiai ngiaite hian tûr ni lovin, tuihna an mamawh zawk a ni tih hi kan chhût ve a hun tawh a; anniho avanga thlaler ramroa cheng lo mai mai kan nih thute hi Pulpit tlanga lawn chhuahpui a hun ta.

Leilung hian hla a phuahsak che a, khuarelte hian an zaisak che a; boruak thiang hi ṭingṭang rimawi a ni tih hre turin i mit chhing la, Pathian aw chu ngaithla ta che! Khuarel hi Pathian aw chu a ni a, leilung hi ama kutchhuak ngei a ni. Chuvang chuan Pu Rokunga rualin he hla hi sa mai rawh -

"Tlang sâng thing zâr mawi leh phaizawl a,

Suanglungpui leh luipui luang ri;

Vanrâng chhum leh thlifim lêng velin,

Khawvel mawi hi hla mawi an pe."