Nu leh Pa Hlutna

By C.L. Dinga

He Article-a sawi kan tum, min han phût der ve chu a thupuia kan dah ang hian "Nu leh Pate Hlutna" tih khi a ni a. "Nu leh Pa Hlutna" chu min tinin kan hriat deuh ṭhûm tawh a ni nghe nghe a. Chuvangin, kan sawi nêp zo vang tih pawh hlauhawm zawk tak a ni. Kan thiam tawkin thlirna tlâng hrang hrang aṭangin thlir kan tum ang a, tichuan kan fiah thei deuh zawk awm e.

Mi fahrah chanhaite nun aṭangin

Mi fahrahte nun aṭangin nu leh pa hlutzia chu a fiah duh khawp mai.Mi fahrah kan tihin a kawh langsâr ber chu, nu leh pa nei lo naupangte hi an ni a. Mi fate nu leh pa âng chhungah engkhaw ngai lova an awm heuh heuh laiin, nu leh pa hmangaihtu leh duattu nei lote chu an fahrah ngawih ngawih a. Chutiang chu kan Mizo zingah khaw khatah pawh mi eng emaw zat an awm thei a. Chû'ngho nun aṭanga han thlir chuan nu leh pa chu hlu tak an ni.

Nu thihsan, nausên hnute hnêk tur nei lo phei chu an lainat awm zual. Rokunga hnuchham hla kan duh em em chhan pawh hi, nausen nu hnute hnek tur nei ve lote kan mitthlâin a hmuh ṭhin vang a ni a. A hla thupui atan "Hraitê khawnge i chûn ve kha" a tih kan han hmuh aṭangin hnuk a ulh ṭan nghal a. A chang hnihnaa "A mi hraiten chûnnu ṭang an bel, Hlim leh muangten zan mu an chhing," tih kan han sak thlen phei chuan belh tur nei lo nausen hmêl kan mitthlaah a rawn inlâr nghal a. Chuvangin Siamkima ṭawngkam hawhin han sawi ila, "Zuapa sirah maw a bei hle hle, Ṭhangril laiin a lo harh a," tih zawh chiah a,

Nu-hnûn tui ngai a lo ṭap e,

Zua luaithli tui ang a lo hnâm e;

tih kan han sak thlen phei chuan, ngaihruatnain nausen ṭap ri pawh kan hre nghal a. Zua luaithli chu sawi loh, a satute luaithli pawh tui ang a hnâm ṭhin a. Nu leh pa hlutzia chu sawi thiam phak lohvin a lang kuar kuar mai a ni.

Kan thawnthu pawhin nu leh pa hlutzia chu min hrilh chiang khawp mai. Kan thu tihfiahna atan Maruang thawnthu te, Liandovate unau thawnthu te, Rahtea thawnthu te a tawi thei berin han thur chhuak ila.

Mauruangi

Maruangi nu chu a pasal duh lâi Bîngtâii nuin a lân a, tuiah an nam thla a, a thi ta nghe nghe a. Chumi ni aṭang chuan Mauruangi chu nu nei lo a lo ni a. Sanghaa a chan hnu pawhin nuhrawn tuar a fanu chaw kawpuar hmu zo lo Mauruangi chu sa leh buhchangrumin a nu chuan a la châwm ta ṭâng ṭâng a. Bîngtâii nu nawrnain an pa chuan sangha tlângvuak a rawt a, tihhlum tumin an bei a. Sangha mai mah ni se, a fanu râwl chu a la hre khawp mai. Mauruangi kâ an hup hma phei chuan an that thei reng reng lo, a aw aṭangin lui lu lam an beih chuan lui mawng lama tlân tur tih a hria a, lui mawng lam an beih pawhin lui lu lamah a tlân leh a. A tâwpa an tihhlum hnu pawhin a fanu vângin phunchawngah a ṭo leh a, a par zûin a fanu chu a la châwm ṭâng ṭâng tho a, a fanu râwl pawh a la hre thei zêl bawk. Bîngtâii ṭawmpui phâk loha sanga a vul lâi chuan Mauruangi'n,

Ka nu aw kûr diam diam,

Ka nu phunchawng Darhniangi,

Ka nu aw kûr diam diam,

a han tih chuan a fanu ban phâk tâwkin a nu hmangaihna chu a kûr diam diam ṭhin a nih kha. A va'n ropui em!

Liandovate unau

Liandovate unau thawnthu ngaihthlatute zingah pawh vawi khat tal mittui tla lo chu an vân viau a rinawm. Liandova aimah khân Tuaisiala khân rilru a khawih zawk mah em ni aw? tih theih a ni. Ei tûr nei lovin an unauin mi in hnuaiah mi chaw mal tla chângin an ṭhu khiau ṭhin te khân rilru a tinâ a. Liandova rilru hre lova Tuaisiala'n, "Ka û, ka ril a ṭâm," a han ti phawng phawng ṭhin te khan nu leh pa hlutzia min hrilh nawn ṭhin a ni. Hun lo lutuka a pain a thihsan pawizia kha rilruah a lo lang a, chutih rual chuan a nu tenawm lutuk khân rilru a tina zual ṭhin bawk. Amaherawhchu, mîm fang khat an unaua an han inphel erawh kha chuan zirtir a nei ṭha hle a, hnam pum tân thu in-rochhiah tlâk a tling thung a ni.

Rahtea

Kan nuten Rairahtea thawnthu min hrilh pawhin mittui tla kuangin kan lo ngâithla ṭhin bawk. A nuhrawnin Rahtea a hmuh theih loh vânga a pum a tihnat der thu te, amah leh amah damdâwi inchawhin, "Rahtea thin leh lung ka ei loh chuan ka dam dâwn lo," tia Rahtea pa a nawr dan te min han hrilh chuan kan mitthlâah Rahtea chu a lo lang nghal a, kan thin a lo urpui em em ṭhin a. Chumi thu a hriat rûk vângin an inah pawh awm ngam lovin inhumhim nân naupang tê si ram hnuaia a tlân bo thu an han sawi phei chuan, kan lainat zual a. An in aṭanga a chhuah rualin Rahtea chu kan rilruin a zui chhuak ve nghal ngei ngei bawk. A nuhrawnin tihder tuma duhsak âwm fahrana aw nêm dam duaia a pa-in khuangchâwi dâwn leh sial chhun tum ni âwm taka a va koh ûl ûl thu an sawi phei chuan, Rahtea ai mahin a nuhrawn chu kan lo ngei zâwk mah âwm e. Mahse, zaidam tak maia Rahtea'n,

Ka nu, ka nu, kir leh tawh,

Ka thin ka lung in ei a âi chuan;

Mimsiri pâr ka tlân e,

Ka puar e, ka fân e,

a lo tih diai diai thu han hriat phei chuan, Rahtea ṭah ai ṭahsakin kan mittui a parawl lo thei lo. "A tawp ta" an tih hnu fe thlengin kan thinglung bengah Rahtea râwl ni awm châm reng a awm ngei ngei ṭhin bawk. Heng lakah hi chuan nu leh pa neite chu kan lo nihlawh êm a ni.

Min hmangitu ber an ni

Mi tupawh ni ila, kan tâna hlu ber chu min hmangaihtu hi an ni a. Nu leh pa chu min hmangaihtu ber an ni. Hmangaihna hi Grik chuan chi liah an ṭhen a, chhûngkaw inhmangaihna hi 'storge' an ti, tiin mi thiamte chuan min hrilh a. Nu leh paten min hmangaihna erawh hi chu, 'storge' ni lovin hmangaihna zinga duhawm ber 'Agape' a nih thu min hrilh bawk (Rev. Chalhnûna, 1 Korinth Hrihfiahna p.103). Tuisik mai kan nih lâi aṭangin chinlêm nei lovin chutiang chuan min hmangaih a, hei hi nu leh pa hlut em emna bul chu a ni. Chu chu kan fiah zâwk theih nân heti hian sawi leh ila. Mihringin fate leh unau lainâte hmangaihna kan neih theih zawng zawng belh khâwm hi a number azâwngin 528-ah dah ta ila (Kâwl/Burmese sawi dân a ni), nu leh pate chuan chû'ng zawng zawng chu a bo a bâng awm lovin kan chungah an leih baw ta vek a ni! Mi dangin chutiangin min hmangaih ve thei lo. Unauza zinga an hrin hmasak ber chu an hmangaihna neih zawng zawng chu a bo a bâng awm lovin an han pe vek phawt a. Tichuan mi dang kan han pian belh leh a, fa û an lo hmangaihna 528 khi lâk hêksak miah lovin 528 bawk chuan min la hmangaih leh thei a. Pathumna a lo pian pawhin chuti bawk. An fate chu kan tam kan tlêmin an hmangaihna neih zawng zawng 528 chuan min hmangaih kim vek thei a ni.

Nu leh Pa âng chhûng

Mihring nuna kan hlim lâi ber chu nu leh pa âng chhûnga kan awm lâi kha a ni. Kan han nui thei tir te, kan han bawhkhup theih ni te chuan mi faten B.A. leh M.A degree an lâk ni âiin kan nu leh pate chu an lâwm fe zâwk a. "Kal chhet chhet kal chhet chhet, artui hlawh hlawh, artui hlawh hlawh," tiin kan hmaa ṭhuin nui chungin min han fuihpawrh a, tlu deuh dat dat pahin an âng chhûnga kan han tlûk luh theih ṭum ngat phei chuan, Balulon sal tâng chhuah ni ang mai khân, kan nu leh pate kâ chu nuihnain a khat a ni. Khumpui laizâwlah an ke an han tingtawm a, "Dâi aw su lêpah" min tihpui leh a, "Tuipuiah nge a tlâk ang, tui têah? Tui tê chu ṭiaua lâilung a tam e, tuipuiah tuipuiah," tih paha pawnthuah chhaha min han keuh ngat phei chuan, Vanram tlafualah kan chêng ho hi a ni ngawt mai. Hlimawm tak a ni!

Duat tak maiin min han paw leh a, "Ka nautê hi mu hlê hlê la bei hlê hlê, i mut loh chuan kema'n ka bêng mû ang che," tiin su hliau hliau paha kan mawng an han bên thek thek chuan kan mut pawh a tui em em ṭhin a nih kha. Puakpuan chhah deuha min puak chuan an ko a kham har a, fual deuha min puakin keinin nuam kan ti thung a, khatiang tluka nu leh pa hlutna leh an laka rilru chawlhna a tam lo vang. Khawi ilo an kal zawk hlân pawhin kan lo ngâi em em hman zêl a, anni lahin chuti bawk. An lo haw pawhin an thawmhnaw inthlâk chhûng fahran pawh kan ngâk hman lo, an mal chuhin kan lo za chung a, an mal chunga min han châwi hle hle ṭhin te kha, tûn lâia ṭhutthlêng dûpa kan ṭhut ai hian a nuam fe zâwk. An chhuah leh dâwn pawhin kan ngên ngei ngei a, eng engemaw hawn min tiam fê loh chuan kan lungâwi thei lo va, anni lahin an tih theih loh pui pui pawh min tiam ve ṭhin bawk a, fate dawt hrilh miah loh tûr tih te hi chu, hemi thilah hi chuan tih ve mai mai a ni.

Tlêma kan len hnuah pawh kan ninhlei vânga kan tlûka kan tlâka kan ṭah pawhin min han chûl a, "Dam dam vânah kâI," an han tih chuan a dam zui ve mai a. kan ha lam a bal pawhin, "Pu Van aw, Mama/Mami ha chhia hi i ṭha ṭha khân rawn thleng rawh," tih pahin kan hmuh lâi ngeiin chung lamah an han vâwr chho a, kan ngaih a ṭha em em bawk a. Tin, pâwntoa kan chhuah theih hnuah pawh, aia upa zâwkte kut kan tawrh chuan ṭap chungin in lam panin kan tlân hâwng a, "Eng nge ni ta?" tiin min lo kuah a, "Bang rawh bang rawh, eng nge na vei, keima'n ka la hau ang e," tiin min chhan der a, kan lung a âwi em em zel a. Khâng zawng zawngte kha hlimna min petu ṭha tak vek a lo ni.

Nu leh pate âng chhûngah eng mah lungkham nei lova kan khawsak hun kha, mihring nuna kan nun nawm lâi ber a ni i han tinawn leh teh ang. Pathian ang maia engkim tithei emaw kan ti ṭhin a, pangchan chin tâwk thiam lo fe fe lah kan tam. Chawlum dâi ngên ta tlat tâwkte kan awm a. Naupang pakhat chu kawr leisak ngênin a nuar a, a nu leh pate chuan, "Bang rawh bang rawh, ṭap tawh suh, kan leisak ang che," tiin an thlêm a. "A fual âwm diaiduai âwm êm mai," a la ti ṭalh a ni âwm e.

Kan hriat phâk chinah chuan kan in chu laili ber niin kan hria a. Kan in kan tih ve ber pawh nu leh pate an ni. Thil hre berah kan ngâi a, eng engemaw kan zâwt tam ṭhin hle bawk. Ruah hi khawi aṭangin nge a rawn sûr? Khawpui ri hi tu tihrîk nge? tihte hi kan zawh tam ber pâwl kha a ni a. Mahse, nu leh pa naran ve tak tân chuan ruah rawn sûr dân te, khawpui rik chhan te chu hriat awlâi lo tak a ni a. Hre chiah lovin min nê nê ralsan mah se kan lungawi ve thei mai bawk a.

Kum 6/7 kan nih vel thleng pawhin dîlchhût tak kan ni. Naupang pakhat pawh a pa bula a awm lâiin kâwlhâwk rual hi an lo thlâwk a, "Pa pa, en teh tûna rawn thlâwk hi eng sava nge an nih a?" tiin a zawt a. A pa chuan, "Kâwlhâwk an nih khi," tiin a chhang a. "Engati nge sava dang an thlawh hian an thlawk ri ve ngâi si lo va, anni chu a rik huau huau bik a?" tiin a zawt leh a. A pa chuan, "Anni chu an thlâ a phui bik a lawm," a ti a. "Phêngphehlep pawh a phui ve tho va, an thlawh hian a rik si loh?" a ti leh a. A pa chuan, "An tê êm alawm," tiin a a chhâng leh a. Chu naupang tê chuan, "Pikhawizu pawh an tê ve thova an thlawh hian a rik ve tho si a?" a la ti zêl e an tia lâwm.

Hmuh theih Pathian an ni

Nu leh pate chu hmuh theih Pathian an ni. Nu leh pate hlutna hi sawi tûr tam tak a awm a, uar luat pawh awm theia mâwi a ni lo. Mizo thufing leh ṭawngkâuchheh pakhat chuan, "Nu leh pate chu hmuh theih Pathian an ni," a ti a, "Kan lei Pathian an ni," ti an awm bawk. Hei bakah, "Sunhlu kûngah thei dang a rah lo" tih te, "Sial rângin sial râng a hring a, sakâwlin sakâwl a hring" tih te, "Kâwi pawh a kâwm a ṭhat leh a rah a ṭha a, a kâwm a chhiat chuan a rah a chhia" tih te leh "Nu siar nu siar, pa siar pa siar" tih te kan nei bawk. Hêng hi inhmuhsit leh indem zâwnga kan hman châng awm mah se, nu leh pa ropuizia leh hlutzia kan sawina a ni a. Kan vâi hian nu chhûn pa chhûn vek kan ni kan tihna a ni bawk. Bible ziaktute leh mi thiamte pawhin hei hi an sawi dân a ni tho tho.

Lusûn nu leh pa

Kan damloh pawhin an mang a ang hma hle. An hlimna leh lâwmna zawng zawng kha nguinain a rawn thlâk thuai a, chaw ei theih loh leh mutmu tuah loh an sam em em a ni. Tlêma kan han zual deuh phei chuan an eng tih mah a tui tawh ngâi lo. Eng mah ei lova kan ke leh bânte dah ang anga a han awm a, kan han thâwk halh halh phei chuan an rilruin âr bo a zawng a, a chhe ber inchantirin an mittui a parawl nghâl kiang kiang ṭhin a. Inthiar tûra mi han thawhsan zawk pawh an ngam tawh mang ṭhin lo. Min enkawlna atân eng mah ui an nei lova, bâ thlaa daktawr pan pawh an inhuam zek zek mai a ni.

Nu leh pa vanduaiin engemaw zât sênga an enkawl hnua an fanu an fapa an han sûn zui ngat phei chu, "Zûntei nu ka siam ang che i tih chu lungngaihna hlir lungngaihna hlir" tih ang mai kha an ni. An tân chuan vânpui khi chim zo ta angin an hre ṭhin. Nula tlangvâl a nih lâi zawng zawnga an hla sak ngâi zen zen loh, a hla bul leh a châng tâwp fahran pawh an lo ngaihtuah ve ngâi loh khâ, a rilru luahtu ber a ni a. Dam taka chhûngkaw kima zânah mu ṭhap a, zinga an han tho leh dial ṭhin te kha a ropuizia an hre thar a:

Aw, ka zan tlâi tawnmang

Lo ni se, thlafam ngaih chu,

Bawar lungfingten min tho se,

Zing êngah ṭhang mai teh ila,

Kim lâi chhungkhat kan awm ngâi tê khânin,

Lâikhumah lo zâl hmun ila,

Lawm takin hmangaih ka chûl leh ang e,

tih hla te hi an ṭahpui tlawk tlawk mai ṭhin a. Chu chauh pawh a la ni lo. Thlarau khawvêlah chuan an dam lâi ang maia "ka nu, ka pa" tia anmahni zawnga vâkvâi ruai ruai tûr mawlhin an suangtuahna a kal lo thei lo va:

Chûn leh zua lovin engtin awm ang maw?

Zing khaw êng, zan thim, khaw tlâiah hian,

Kei ka nau chûn lo chuan tlei ka ring lova;

tih hla te hian a dek na em em ṭhin a ni. An thil tawn leh an tuar chu na bik riaua hriatna an nei vek bawk.

Tin, fate tân pawh nu emaw, pa emaw sûn chu na tak a ni. Naupan laia nu emaw, pa emaw sûnte phei chu an mittui a hul thei lo. Chumi lan chian em emna pakhat chu, "Fam ngaih zûnlêng a tho leh e" tih hla hi a ni pakhat âwm e. He hla hi Pastor P.D. Sêna phuah a ni a. Kum 1952 June 21 khân a nupui Tlauzingi a sûn a, hei hi a nupui sûn vawi hnihna a ni nghe nghe a. A fapa la â tak Zairemthanga kum hnih lek chuan a nu chu a ngâi em em a. Naupang â insûm nachang la hre ve thiam ta lo chuan, a nu thlalâk banga an târ chu ngênin a ṭap chiam ṭhin a. A pa P.D. Sêna en harsa til utuk chuan,

Rawn thlir ve maw rauthla lêngin,

Awih lâi a nuam ve dâwn mang e;

A chûn rihsâng kâ hnu hlimthla,

A hrai riangin a lo ngên e, 

a ti ta a ni. (R. Lalrawna: Mizo Rohlu p.71).

Tlângkawmna

Kanpuitling hnu thlengin hetiang hian nu leh pate chuan bang lovin min hmangaih reng a ni. Amaherawhchu,nu leh paten heti taka an fate min hmangaih hi an hlimpui ni nge tam anga an rilru kan tihhah ni? tih hi chhût tham fe a ni. A chunga kan sawi anga fate sûn kher lo leh mi kut tawrh kher loh pawhin, nu leh paten an fate min hmangaih luat vânga an rilru natna hi tam tak a la awm. Rualban lo fa neih vânga rilru nâ vawng vawng leh rualawt ngawih ngawih tam tak an awm a. Chû'ng ai maha nu leh pate an zaka hrehawm an tihna chu, an fanu an fapate an duh loh ber, khawvêl sualnain min chîm pila sualna khurpuia kan tlûk luh hian an zakin hrehawm an ti ngawih ṭhin a, awm ngaihna an hre lo hial ṭhin. Khum nuam takah puanthuah changkâng fahran sinin mu thei mah se, an mut a tui thei lo va, an chaw ei tui tûrin chawhmeh eng mah ṭha tâwk an tân a awm thei hek lo. In ṭha tak leh zaupui nei mah se, an rilru lam a tawt up up thung a, an thinlung chu chemtêa vih ang maiin a nâ ṭhin a ni. Theih ni se, an fate min hmangaihna zawng zawng hi hnuh lêt vek a, chutiang fa nei ve lote anga awm an châk ngawih ngawih ang. Mahse, an ti thei tawh si lo. An ṭhenawmte leh an ṭhian ṭhate pawhin chuti taka an rilru nat chhan ber chu eng nge - An fate sual vâng chu nge, an chutih hnu pawha an la hmangaih tlat tho vang zâwk chu? tih pawh an hriat thiampui thei bik lo.

Fanu fapa sûnte, rual banlo neite chuan tu pawi mah khawih an nei lo. Khawvêl sualna vânga tlâng thanga mualpho chin tawhte hi chuan, ṭhenawmte chauh ni lovin mi chhûngkaw rilru natna an siamsak a, khawtlâng an ti-râlṭîin hnam mualpho zawhna an ni bawk a, a pawi dân hi a dang daih rêng a ni. Mi tam tak lah chuan hman lâi kutchuk nei ang mai khân an nu leh pate chu an nunah ngaihbel tûr an zawng ṭhin a, eng engemaw puhmawh tur hria pawh an awm ṭeuh bawk a. An fate lah chu sâi sa zât thu hrilh nawn pawhin, changêla sawi bel tum ang chauh a ni tawh si a, lungngâi leh beidawnga mitthi khaw thleng ta pawh an tam a ni.

Nu leh Pate hi an va'n hlu tak em!