Pi Pute Nun

By C. Lalnunchanga

Nula zen thu sawi ta vak ila, mi ṭhenkhat chuan Mizo pi pu nun a chhe zâwnga sawi tumah min puh ngei ang. A dik tak chuan kan Mizo pi pute khân nula zen an ching leh zauh ṭhin tlat si a ni. Nimahsela, kawng leh lama ngaihtuah chuan kha khân Mizo khawtlang nun thianghlimzia a lantirin ka hria. Tunlaiah chuan kan kawngkhâr leh tukverhte rinawm takin kan cher a. Kan in chhûngah mi sual an lo lut ang tih hlauvin kan inkulh khep khup a. Mi lian tam tak phei chu an in chhûng khurah an ralmuang lo va, anmahni invenna turin silai ṭha ṭha an kawl fer fur mai. Mi lian châng lo, tupawhin zanah kan inah mi sual lo lut se, kan lo vaw thlu tawp duh hial ang.

Pi pute khawtlang nunah kha chuan heti ang tual chhung mi sual hlauhna hi a awm lo a nih a rinawm. Lalṭin pawh an la nei lo kha a ni a. Zan thimah rikrum thil leh harsatna dang an nei a nih pawhin mei an chhawm nun hmasak a ngai a. An in chhûngah an nula zen tumin mi tu emaw a lo lût a. Pa ber a ralkhel chiam lo ṭhin khân, kha tih hun lai khan an khawtlangah rukru leh mi sual, mi rawk hmang an awm lo tih a tichiang viau awm e. Tin, an in chhunga rawn lut khan tharum a thawh dâwn lo tih an hrechiang hle a ni bawk ang.

Tlangvalin nula a zen a, a tlanchhiatin, zawlbuka a ṭhiante khân tu nge a nih hre reng mah se, an sawi ṭha duh ngai lo. Chuvangin thu buai hla buaia lak hleih theih a nih lohna chen a awm. Amaherawhchu, mi nu lawi thlem ching an hriat a, an man vaih erawh chuan an dim lo leh hle thung. Tlangval nupui nei thar chu a nupui bulah mu lovin rei tak, fa pahnih pathum an neih thleng pawhin zawlbukah an la riak a. Nula pawh an la rim reng a. Zân mut hnuah a rûk têin an inah an haw a, chumi hnuah zawlbuka mu turin an chhuak leh ṭhin. Mi sual ṭhenkhatin an pasalte haw hma emaw, an pasalte zu chhim zânah emaw lo haw khalh a, thim thama an pasalte lema chang a, an nupuite lo 'risk' ching an awm a. Chu chu 'lawi thlem' an ti a. Chuti ang tih tum an hriat a, an man vaih chuan an hremna a nêp ngai lo, beng leh hnâr hlehsak a ni mai. Mahse, hei hi thil thleng zen zen lo, a hminga sawi tur awm ve chauh a ni. Rev. Zairema chuan, "Heti ang mi sual hi chu an tam lo a ni ang, hnâr hleh hi chu pakhat chiah ka hmu," tiin a sawi.

Khawlaiah nula lo fiam a, kut thawh chingte chu an awm ve. Infiamnaah ngaiin nulate'n an haw mai bik lo. Nimahsela, nula kha an theih hnu a nih si lo va, thinrim leh mualpho khawpa an fiam a nih chuan, nula khân eng ang pawhin tilêtin, thisen chhuak khawpin kut lo thlak pawh ni se, tlangvalin an haw ngam lo. Tin, mi nu hnute deh emaw, mawi lo taka mi nupui fiam emaw chu lei chhe chawi theihna a ni.

Mizo pi pute khawtlang nun kha mipat hmeichhiatna kawngah a thianghlim a, nula virgin an ngaisang tak zet tih a hriat. Mizo mipain an tum ber chu sa kah tam leh nula theih kha a ni âwm e. Nulain tlangval an chetsualpui chuan an tân inzêp theih a ni lo, achhan chu amah ngaitu tlangval kha a ṭhiante zingah a uang ngei ngei tlat a. Nula unau ngai kawp thei mipa phei chu an thih hnuah arpa chang pahnih an tawn ṭhiantir ṭhin, lal nula ngai chu vapual chang. Sakhua an rin dân nen pawh a inzawm a. Mipain nula virgin pathum emaw, hmeichhia hrim hrim pasarih emaw a theih chuan, a thih hnuah mitthi khaw kawtchhuahah Pawla'n sairawkherha a perh an pumpelh turah an ngai a. Nula virgin chu Pawla'n a perh ngai lo bawk. He rinna hi a âtthlâk emaw, mâwl vâng emaw ti suh. A ropui a ni.

Khawtlangah leh an ei zawnnaah nula leh tlangval a huhova che dual dual ṭhin an ni a. An inlâwm a, nilêngin hna an thawk a, zânah an la inrim zui ta zêl a. Awllenah lah nula thing phur an zui loh leh, chhûna an puan tah an la rim zui bawk. Nula tân tlangval ngaih chu mualphona tawp a nih avangin an inven reng a ngai a. Kum 5 chuang an inlawm hnuah pawh tlangvalin an nula lâwmte puan hmawr pawh an la dek thei lo va. Khati khawpa Mizo nulate an dehkhirh ṭhin avâng khân tlangval tân nula ngaih chu uanpui loh theih a ni lo. Ran ang leka sex hmang a, nula ngaih mai kha thil awlsam tak ni se, tlangval tân chapopui tur a awm lo vang. Ṭiaulung zawng zawng hi lunghlu-ah chang vek se, hlutna a nei dâwn lo a ni. Pawla'n nula virgin a perh ngai lo an tih avâng hian nula thianghlim an chhuanzia chu a lang chiang viau âwm e. Tin, mipa tân Pawla perh pumpelh dân dang leh chu thangchhuah a ni a. Hemi awmzia chu: nula ngaih kha thangchhuah tluk zeta thil harsa leh ropui a ni. Thil ropui tak hi awlsam têa tih theih a ni lo. Nulate'n an zahawmna an vawng zo ṭhin kha an chhuanawm e.

Nula sual te, nula zen thute hi kan sawi duh viau mai, kan fiamthu tam ber pawh a ni. Nula mitmei hmu hmasa lo chuan tlangval kha an che mai mai ngam bik lo, mahse 'risk' huai ve hrim hrim hi chu eng lai pawhin awm a ni a. Heti anga nula mitmei pawh hmu lova zên mai ching hi 'zân vâk' an ti a, man an nih chuan sial an chawitir ṭhin. Mahse, man an awm ngai mang lo a ni ang. Tlangvalin nula an zen tam tak hi chu an theih tawh hnu a ni fo, chuvangin hmeichhia kha an ṭang ngam tawh ngai lo a ni. Pawngsual leh inzen chungchangah hian nulate'n inven dân an thiam ve zêl. Nula zen an sawi tam tak hi chu Vailen hnu, tun hnai deuhva thil thleng niin a lang.

Rev. Zairema bawk hian, "Lehkha an ziak thiam hnuin lungphunah an nula ngaih zât te an ziak ṭhin a, an chhuang deuh a ni âwm e, mahse pali aia tam ngai hming ka la hmu lo," tiin a sawi.

Khual khuaa nula ngaih chu khawtuala nula pathum theih tlukah an ngai a. Tin, a khaw tlangvalte tân mualphona a ni bawk. Hman laiin vawi khat chu Sailo lal Kairuma fanu rim turin Sailo lal bawk Buangtheuva fapa Lalluauva leh a hote an kal a. Lal fapain nula an rim chuan an thawk rip thei hle a, an khuaa mi ropui: zai thiam te, hlaphuah thiam te, fiamthu thiam te, inbuan chak leh nula lengzem thiam tak te'n an zui kawi duah a. Thla khat te, thla hnih te, a aia rei pawh, an hlawhtlin hma chu thang an tum a. A zuitute pawh hi an inthlâk zur zut a. Heti ang hunah hian khawtual tlangvalte chuan mikhualin an nulate an thei ang tih an hlau va, a rûkin an vêng reng ṭhin a.

Kairuma khuaah chuan nula hmelṭha tak, an khawnbawl upa fanu Lalrochhingi a awm a. Tin, Buangtheuva khaw tlangvalah chuan nula chhaih zei tak Lehburha a awm bawk a. Ani chu an lal fapa zuitute zingah chuan a tel ve a. Lalluauva te nula rim hi an va thang rei khat hle. Hemi chhûng hian Lehburha chuan Lalrochhingi chu a lo thei hman a. An haw dâwn chuan an nula an tlâwm tih entir nân hnima milem siam, 'sul' an tih chu kawtchhuahah an dah a. Kairuma khaw tlangvalte chu Lalrochhingi chungah an thinrim ta a, hla an phuah el a, nula rim zai pawh rel lovin zan tin zawlbukah an zai khâwm a.

1. Lehburha chu cham rei ta se,

Lalrochhingi a rai ngei ang.'

2. Lehburha'n puan nem rang a zâwn,

Lalrochhingi'n a lum lo a ti.'

Chuti anga zan tam an zai hnuah zan khat chu Lalrochhingi pa chu zawlbukah a lût a, tlangvalho hnenah chuan, "E khai, kan khaw tan a mualphothlak em a, in la zai ring tawk lo a ni, kha aia ring khân zai ta che u," a ti a. Chuta ṭang chuan tlangvalho chuan an ti-el zui ta lo va. Nimahsela, Lalrochhingi tân chuan a hmingchhiatna chu thai reh theih a ni tawh lo. Tar leh naupang thlengin, ka nei tawh phawt chuan a chanchin an sawi sup sup a, rei tak chhûng pâwnah pawh chhuak ngam lovin an siam a ni.

Heti khawp hian tlangvalte an nula chungah an thikthu a chhia a, hmeichhia an hauhna na ber chu, "Mi hurnu," tih a ni a. Nupui pasal zawn kawngah pawh an fimkhur a, thlahtute thlengin an inchhui ṭhin. Mipat hmeichhiana kawnga ninhlei deuh nia an hriat chu an thinhrik a. An thlahtute zingah thil rûk ching leh uirê an awm em tih phei chu an chhui nasa hle a ni.

Kum 2000 hnuah hian kum za hma lama Mizo pi pute inrelbâwl dân kha ka thlir kir a, khawtlang nun nuam takah an chêng ang tih ka ring tlat a. Râl leh sakei te, huai leh hri te, ṭâm te chuan a tibuai ṭhin teh meuh vang. Hei hi mihring nuna thil thleng pângngai ve rêng a ni a. Hausakna leh retheihna kan tih te, lungngaihna kan tih te pawh hi kan thil tehna aṭanga lo chhuak a ni a. Tun hnuah hian kan manganna leh kan hlauh zâwngte a danglam ta tihna chauh a ni.

Mizo pi pute khawtlang nun a nuam ang tih ka rin nachhan chu: hna an thawk rim a, intihhlim an uar bawk. Mihring hian mahni kuthnu, kan hnathawh lo rah chhuak aia hmuhnawm tih hi kan nei tam vak âwm lo ve. China-ho chuan, "Hlim i duh chuan nupui nei la, rei tak hlim i duh chuan huan nei rawh," tiin an lo sawi ṭhin a. Mizo pi pute eizawnna, tlang ram lo neih kha kumtluanin an hnathawh rah an hmu a, an tân chuan hlimna vek a ni ngei ang. Sangzuala, Mizoram University-a Mizo ṭawng zirtirtu hian a sawi thiam khawp mai. "Tlang ram lo neih nawmzia chuh - lo kan han vât a, 'E... ram pui a ni, a ṭha khawp mai,' kan ti a, lâwmna a lo awm a. Chutah lo kan han hâl a, 'E... a kâng ṭha khawp mai,' kan ti a, lâwmna. Kangvârah thlai chi kan thlak a, 'E... a ṭo ṭan e,' kan ti a, lâwmna bawk. Buh a lo ṭo va, ngal a'n hawl a, khûp a'n hâwl pha a, fanghma leh dawnfawh a rah a, kumtluanin lâwmna hlir a awm chho va, a hahthlakna lam rêng rêng kan hre tawh lo," tiin a sawi. Ani hi khabe sep thiam a ni a, a ti ti a ngaihnawm ṭhin.

Intihhlimna lam han tih lahin kum khatah kût vawi thum an nei a, mi hausain khawtlang huap turin khuang an chawi a, pasalṭha sa kah lû lawm tur a awm reng a. Tunlaia in-picnic kan tih rawng kai ang chi sangha tlang vuak, lo zawh leh thil dang neuh neuh a tam mai bawk.

Pi pute kha an nun sâng lo mah se, a huhova khawsak thiam ber an ni awm e. An khawtlang nun chu hmangaihnain a phuar khâwm tiin a sawi theih ang. Ṭhenawmte do aiin khaw sarih do an thlang a. Hei hian inṭhenawm khaw venna hlutzia a sawi chiang hle. Ṭhian dunin thang an kam chuan, an sa awh an insem a. Pasalṭhain sa an kahin a chan turin mi an sâwm a, hmeithai leh pachhiate an hleh bawk a. An thei lawh leh thlai tharte chenin mahniin an pumbilh ngai lo. 'Sem sem dam dam ei bil thi thi,' tih hian an inpumkhatna nghehzia a tilang chiang a ni.

An nuna zahawm em em chu an puithuna leh aia upa an zah thiamna kha a ni. Ruai ṭheha chaw kilhonaah te, ram chhuahna leh kawng tam takah an tilang. Sa kâp thei an ngaihsanzia kan hria. Ramhnuaia kah mai theia sa an hmuh a, a naupang zâwkin a upa zâwk kâp tura an han kian mai thei kha a harsat turzia ka ngaihtuah a, aia upa an zahna kha a sâng tak meuh a ni. An khawsak honaah khân mi nunrawng leh ṭawng chaltlai takte an ngai thei lo va, ṭawngkam chenin an duhtui a, thu an khuh em em. Hming koh thlengin inzah derna an tilang ṭhin. Aia upa chu - ka pi, ka pu, ka û tiin. An rualpui chu - chu mi pa, chu mi nu tiin. Tin, râl an that ṭhin tih kan hria a, ânchhe inlawh te, tualthah te erawh chu khawvelah hian a duh lo ber hnam an ni hial ang. Nungcha leh ran sawisak pawh an duh lo. Vântlâng tâna mi hnawksak nih chu an duh loh ber a ni. Heti anga an khawsa ho theih nân hian serh leh sâng tam tak an nei a. Chung chu thiang leh thiang lo tiin an thliar ṭhin.

Pi pute nun mawi hi tuna sawi vek sên a ni lo va. An sal man an tiduhdah ngai lo va, an sal hmeichhia an pawngsual ngai loh thu ringawt pawh hi a hrana ziah tham a ni. Kan thu tihtâwp nân sa lû an lâwm dân tlêm i'n sawi teh ang. Zanriah ei khamah sa kâptute inah sa lû lawm turin laina leh ṭhenawm khaw vengte'n zu bêl an pu lût a, in chhûng khatin an lêng khâwm a, an zai dup dup a.

'E za e, aw za e, za aw za,

A e za e, aw za e, a za aw za e,' 

tiin zai hla an hril hmasa ṭhin.

'E' kan tih leh 'e;' titlang ila, 'aw' kan tih leh 'aw' titlang dial ila. 'Dam leh tlang khatah, thih leh ruam khatah,' an tihna a ni.